Các đề xuất lý thuyết và kinh nghiệm thực tế từ một số quốc gia cho thấy, ta có thể tóm tắt những đặc trưng chính của nhà nước kiến tạo như sau:

1. Nhà nước xây dựng kế hoạch, tạo ra môi trường và điều kiện để phát triển xã hội.

Nhà nước có đặc điểm là hướng tới phát triển thay vì thống trị, có thay đổi vị trí và vai trò trong quan hệ với các chủ thể phát triển của xã hội, đặc biệt là các chủ thể phát triển kinh tế. Nhà nước kiến tạo có nhiệm vụ chủ yếu là xây dựng chiến lược phát triển hoặc quy hoạch phát triển theo một chiến lược đúng đắn; tạo điều kiện và môi trường để các thành phần và khu vực kinh tế phát huy tiềm năng trong môi trường cạnh tranh và hội nhập quốc tế; giám sát để phát hiện các mất cân đối có thể xảy ra, đảm bảo ổn định kinh tế tổng thể và an toàn hệ thống.

Vì vậy, nhà nước cần có khả năng lập kế hoạch để thực hiện chiến lược. Quá trình này bao gồm phân tích tình hình, xác định vấn đề quan trọng và nhiệm vụ cơ bản, dự đoán tương lai và thời gian thực hiện chiến lược, triển khai mục tiêu và đánh giá kết quả. Nhà nước tập trung chủ yếu vào việc xây dựng một hệ thống quản lý phù hợp và tạo điều kiện cho mọi người và doanh nghiệp phát huy năng lực và sáng tạo vì lợi ích của chính họ và xã hội. Đồng thời, nhà nước cũng thúc đẩy việc huy động nguồn lực từ xã hội để phát triển, tạo điều kiện cho xã hội thực hiện tốt những chức năng và công việc mà nó có thể làm.

Nhà nước đóng vai trò xây dựng thị trường và tạo ra môi trường kinh doanh công bằng cho tất cả các bên tham gia. Điều này được thực hiện thông qua việc tạo ra hành lang pháp lý công bằng và có hiệu lực. Hệ thống luật pháp được xây dựng và hoàn thiện để điều chỉnh các quan hệ kinh tế và xã hội, và điều chỉnh hoạt động kinh tế của các chủ thể. Chính sách được thực hiện để đạt được mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội và chuyển đổi vào đời sống thông qua việc chế định thành pháp luật. Sự mở rộng của quyền lực, ủy quyền và phân quyền tạo điều kiện cho các cộng đồng xã hội tự quản lý. Chất lượng và hiệu quả của các dịch vụ công của chính quyền địa phương và cơ sở được nâng cao và được người dân giám sát một cách nghiêm ngặt.

Môi trường cạnh tranh bình đẳng được tạo ra bởi nhà nước theo cơ chế thị trường; việc kiểm soát và loại bỏ độc quyền doanh nghiệp cũng như các chính sách gây bất bình đẳng trong cạnh tranh được thực hiện chặt chẽ. Pháp luật và chính sách được thiết lập nhằm tạo điều kiện thuận lợi nhất cho sự phát triển sản xuất kinh doanh của mọi người dân và doanh nghiệp. Tài nguyên và nguồn lực của quốc gia được phân phối cho những chủ thể có khả năng sử dụng hiệu quả nhất, góp phần mang lại lợi ích cao nhất cho xã hội.

2. Chính phủ dự đoán, chia sẻ và hướng dẫn trong quá trình phát triển xã hội.

Nhà nước có đặc điểm là chuyển từ việc phân phối giá trị xã hội sang chức năng dự báo, quy hoạch, thông tin và bảo đảm cân đối vĩ mô. Nhà nước có khả năng định hình chính sách với tầm nhìn hệ thống, phát hiện và cân đối các nguồn lực khác nhau; tập trung và sử dụng nguồn lực hiệu quả cho sự phát triển xã hội; lựa chọn và ưu tiên nguồn lực cho các ngành, lĩnh vực phát triển quan trọng trong từng giai đoạn, những lĩnh vực có tầm quan trọng chiến lược. Nhà nước tập trung vào dự báo, cảnh báo và tăng cường kiểm tra giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật để ngăn chặn sự phức tạp và tiêu cực có thể xảy ra.

Hoạt động của nhà nước trong việc can thiệp và điều tiết thị trường được thực hiện thông qua các chính sách kinh tế, đặc biệt là chính sách tài chính, tín dụng, tiền tệ và ngân hàng. Nhà nước can thiệp trực tiếp vào thị trường bằng cách cung cấp các sản phẩm và dịch vụ công thông qua các doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp có vốn của nhà nước. Kinh tế nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển và định hướng lại các lĩnh vực mà nhà nước quan tâm.

Nhà nước đồng hành và hỗ trợ doanh nghiệp trong sản xuất, kinh doanh và tận dụng mọi cơ hội để phát triển. Thay vì ra lệnh và kiểm soát, nhà nước đặt mình vào vai trò quản lý và hướng dẫn. Chính sách phát triển được thiết kế để đảm bảo chất lượng và hiệu quả, và đó là mắt xích đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình chuyển từ nhà nước điều hành sang nhà nước kiến tạo. Nhà nước tập trung vào việc loại bỏ các rào cản và hạn chế đối với doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp tư nhân, nhằm tạo điều kiện thuận lợi để phát triển.

Sự giao tiếp giữa các cơ quan trong hệ thống nhà nước và giữa hệ thống nhà nước với các tổ chức chính trị – xã hội diễn ra thường xuyên và mạnh mẽ. Việc tiếp xúc với công dân và doanh nghiệp được mở rộng thông qua nhiều phương thức khác nhau để đảm bảo chính sách và pháp luật của Nhà nước phù hợp với thực tế hơn. Có các kênh truyền thông, chia sẻ thông tin theo quy định của pháp luật giữa nhà nước, công dân và doanh nghiệp về các mục tiêu và dự án phát triển chung.

3. Nhà nước tiết kiệm và có tinh thần kinh doanh trong quản lý phát triển xã hội.

Nhà nước hoạt động theo tinh thần chuyển từ chi tiêu ngân sách sang kiếm tiền, tách việc ra các quyết định chính sách khỏi việc cung ứng các dịch vụ cụ thể.

Nhà nước tập trung vào thị trường, khách hàng và thúc đẩy sự thay đổi thông qua thị trường; tạo điều kiện thuận lợi và kích thích sự phát triển của các doanh nghiệp, cũng như tạo ra các thị trường mới; sử dụng các công cụ và lợi thế để tổ chức thị trường theo hướng khuyến khích sự phát triển của các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân. Đồng thời, thiết lập các công cụ quản lý để định hướng nguồn vốn đầu tư vào các lĩnh vực mà nhà nước muốn phát triển, nhằm mang lại lợi ích tốt nhất cho xã hội.

Khách hàng thực sự của nhà nước được xác định là người dân và doanh nghiệp. Người dân và doanh nghiệp là những người trả lương cho cán bộ, công chức nhà nước thông qua việc đóng góp thuế vào ngân sách. Cán bộ, công chức nhà nước phục vụ đối tượng là người dân và doanh nghiệp, không phải bản thân bộ máy nhà nước.

Nhà nước tập trung chủ yếu vào kết quả hoạt động thay vì tập trung vào đầu vào. Đánh giá điểm mạnh của việc đầu tư xây dựng và phát triển hệ thống, cũng như số lượng các dịch vụ do nhà nước cung cấp, chuyển sang đánh giá chất lượng và hiệu quả của các dịch vụ này đối với xã hội. Đồng thời, chuyển từ việc đánh giá dựa trên số lượng nguồn lực nhà nước nhận được sang đánh giá chất lượng và hiệu quả của việc sử dụng các nguồn lực này.

4. Chính quyền tinh gọn, minh bạch và hiệu lực, hiệu quả đối với sự phát triển xã hội.

Nhà nước có đặc điểm là có một hệ thống nhà nước nhỏ gọn, hiệu quả và có tính pháp lý cao – được phê duyệt bởi hệ thống pháp luật và được sự đồng thuận và ủng hộ rộng rãi từ xã hội; đội ngũ cán bộ và công chức có phẩm chất, năng lực và chuyên môn cao. Mọi cơ quan và công chức đều có nhiệm vụ rõ ràng. Việc đánh giá tổ chức, cán bộ và công chức dựa trên kết quả hoàn thành nhiệm vụ theo các tiêu chí đánh giá và cơ chế kiểm soát thực thi công vụ ngày càng hoàn thiện. Người đứng đầu cơ quan nhà nước và cơ quan hành chính phải chịu trách nhiệm về kết quả thực hiện chức năng và nhiệm vụ được giao và có quyền quyết định tương ứng về tổ chức cán bộ.

Các quy định và thủ tục hành chính gây trở ngại cho sự phát triển, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất và kinh doanh, sẽ được loại bỏ. Các biện pháp can thiệp bằng cách sử dụng quyền hành chính sẽ được hạn chế. Các quy định sẽ được thiết lập sao cho khả thi và giảm thiểu những tài liệu pháp lý dưới quy định. Thủ tục hành chính sẽ được đơn giản hóa và minh bạch hơn. Đánh giá tác động của pháp luật và thủ tục hành chính đối với sự phát triển xã hội sẽ được thực hiện dựa trên các tiêu chí như tính cần thiết, tính hợp lý và tính hợp pháp, đồng thời giảm thiểu chi phí tuân thủ pháp luật và thủ tục hành chính.

Kỷ luật và kỷ cương hành chính được duy trì để phát triển thông qua việc kiểm tra và giám sát quá trình thực hiện thủ tục hành chính. Sự lạm quyền của cán bộ và công chức trong việc thực thi công vụ được ngăn chặn, phát hiện và xử lý kịp thời. Sự tham gia của các tổ chức chính trị – xã hội, người dân và doanh nghiệp trong việc giám sát việc thực hiện các thủ tục hành chính của các cơ quan nhà nước được tăng cường. Các chính sách, cơ chế và thủ tục hành chính trong lĩnh vực đầu tư công, đầu tư của doanh nghiệp nhà nước, môi trường kinh doanh, đầu tư tư nhân, v.V. Được liên tục hoàn thiện. Tinh giản thủ tục hành chính và cung cấp chất lượng tốt tạo ra năng lực cạnh tranh quốc gia; giảm thời gian và chi phí cho người thực hiện thủ tục hành chính, góp phần vào sự phát triển nhanh chóng và bền vững của nền kinh tế.

Thể chế luật pháp, chính sách chất lượng cao, nền quản trị quốc gia hiện đại và môi trường kinh doanh thuận lợi, ổn định đóng vai trò quan trọng trong việc định đoạt năng lực cạnh tranh của quốc gia. Chất lượng thể chế có tác động quan trọng đến môi trường kinh doanh, năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, từng doanh nghiệp và là điều kiện tiên quyết để phát triển lợi thế quốc gia. Xây dựng một hệ thống thể chế phù hợp, chất lượng cao là một nhiệm vụ quan trọng, bao gồm nhiều yếu tố trong hệ thống chính trị, xã hội của quốc gia và tác động quốc tế.

Nhà nước thực hiện chế độ dân chủ, công khai và minh bạch trong việc quản lý. Mọi người và doanh nghiệp được phép làm mọi việc mà pháp luật không cấm và sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình. Cơ quan nhà nước và cán bộ chỉ được thực hiện những việc mà pháp luật cho phép. Có cơ chế phản biện xã hội hiệu quả, mở rộng sự tham gia của người dân và doanh nghiệp vào quá trình xây dựng chính sách và chọn lựa cán bộ. Nâng cao chất lượng hoạt động chất vấn của các cơ quan nhà nước và trách nhiệm giải trình của người đứng đầu cơ quan lập chính sách. Tôn trọng quyền làm chủ thực sự của người dân và doanh nghiệp, đặc biệt là quyền lựa chọn người đại diện và quyền sở hữu tài sản. Quyền làm chủ phải đi đôi với trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân.

Thực hiện thể chế nhà nước pháp quyền, chính quyền phục vụ tốt nhất nhu cầu của người dân và doanh nghiệp. Tăng cường kỷ luật, kỷ cương trong quản lý đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức nhà nước. Sự phối hợp giữa các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp phải được bảo đảm tính độc lập nhất định theo chức năng được phân công và yêu cầu kiểm soát lẫn nhau, bổ trợ cho nhau theo quy định của pháp luật. Đẩy mạnh phân cấp, phát huy chủ động, sáng tạo của cấp dưới, đồng thời bảo đảm quản lý thống nhất của toàn bộ hệ thống.

Nâng cao quản lý biên chế, phân cấp cho các bộ, ngành, địa phương. Quy định rõ nhiệm vụ, quyền hạn của chính phủ, thủ tướng chính phủ và các thành viên chính phủ trong lãnh đạo, chỉ đạo điều hành. Đặt ra sự phân cấp rõ ràng giữa trung ương và địa phương, giữa các cấp chính quyền địa phương, để nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động, tính thống nhất, thông suốt trong tổ chức và hoạt động của chính quyền các cấp.

5. Chính phủ đang phát triển và đánh giá cao nhân tài.

Trong quá trình xây dựng quốc gia, cần có những người lãnh đạo tài ba và đội ngũ hoạch định chiến lược có tinh thần yêu nước mạnh mẽ, tận tâm và quyết tâm cao đối với sự phát triển của đất nước. Đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu là điều kiện tiên quyết. Đội ngũ hoạch định chiến lược được trao quyền quyết định tương đối và bộ máy lãnh đạo có độc lập tương đối trong việc theo đuổi lợi ích quốc gia, hòa nhập với xã hội và có mối liên hệ chặt chẽ với xã hội. Họ cũng có khả năng và lòng dũng cảm để vượt qua các lợi ích cục bộ.

Chính sách đào tạo và sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao được áp dụng. Việc tuyển dụng nhân tài vào bộ máy nhà nước diễn ra thường xuyên, ưu tiên lựa chọn ứng viên từ các cơ sở đào tạo có chất lượng, kinh nghiệm và khả năng tốt nhất trong thực tế. Bên cạnh tuyển dụng, cần thực hiện chế độ bổ nhiệm và thăng cấp nhân tài trong bộ máy nhà nước; đồng thời, đảm bảo minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quá trình tuyển dụng, bổ nhiệm và đãi ngộ nhân lực trong bộ máy nhà nước.

Nhằm thu hút và giữ được nhân tài trong bộ máy, nhà nước cần có ý thức, nỗ lực và chế độ đãi ngộ xứng đáng. Chế độ này cần được đảm bảo đối với cán bộ, công chức trong bộ máy nhà nước cao hơn so với lĩnh vực, khu vực tư nhân. Mức lương cao và chế độ đãi ngộ xứng đáng được coi là nhân tố quan trọng để ngăn chặn nạn “chảy máu chất xám” từ khu vực nhà nước ra ngoài, cũng như ngăn chặn nạn quan liêu và tham nhũng. Những hành vi này thường là mánh khóe lợi dụng vị trí trong bộ máy công quyền để mưu lợi ích riêng. Đồng thời, cần đề cao quyền hạn và trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan nhà nước trong việc thực thi công vụ. Ngoài ra, cần xây dựng và thực hiện đúng các tiêu chuẩn chức danh ngạch bậc công chức, tinh giản biên chế, xác định rõ vị trí việc làm và cơ cấu cán bộ, công chức nhà nước.

Tóm lại, nhà nước kiến tạo đóng vai trò quan trọng trong việc đem lại nhiều kết quả tích cực cho sự phát triển xã hội, đặc biệt là tăng trưởng kinh tế nhanh chóng và cải thiện các chỉ số phúc lợi xã hội, y tế và giáo dục. Đánh giá hiệu quả của nhà nước kiến tạo cần dựa trên những thành tựu cụ thể và thiết thực trong phát triển xã hội.

Bài viết trên Tạp chí Lý luận chính trị số 8-2016.

Tài liệu tham chiếu.

1. Avans P.: Tự chủ tích hợp, Nhà nước và sự biến đổi công nghiệp, Princeton, Nhà xuất bản Đại học Princeton, 1995.

2. Back H. Và Hadenius A.: Dân chủ và Khả năng Nhà nước: Khám phá mối quan hệ hình chữ J, Quản trị: Tạp chí Quốc tế về Chính sách, Hành chính và Cơ quan, 21(1), 1-24, 2008.

3. Johnson C.: MITI và Phép màu Kinh tế của Nhật Bản, Canifornia: Nhà xuất bản Đại học Stanford, 1982.

4. Lee K. Et al.: Sự thương mại hóa muộn so với sự công nghiệp hóa muộn ở Đông Á, Văn học Kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương, 19(1), 42-59, 2005.

5. White G.: Hướng tới một Nhà nước phát triển dân chủ, Bản tin IDS, 37(4), 60-70, 2006.

6. Vũ Minh Khương: Việt Nam đối mặt với thử thách xây dựng một Nhà nước sáng tạo và phát triển, trong bài viết Tuần Việt Nam ngày 19/05/2009.