Đảng lãnh đạo giai cấp công nhân, nhân dân lao động và cả dân tộc tiến hành cuộc đấu tranh cách mạng nhằm giải phóng dân tộc, đoạt lại quyền lực và xây dựng chế độ XHCN – Ảnh: dangcongsan.Vn.

Đảng Cộng sản Việt Nam đóng vai trò là Đảng cầm quyền, tuy nhiên, khái niệm về “Đảng lãnh đạo” và “Đảng cầm quyền” vẫn chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ và không có sự nhất quán. Thậm chí, hai khái niệm này thường được sử dụng thay thế cho nhau mà không phân biệt được sự khác nhau giữa nhiệm vụ, phương pháp và khả năng của việc cầm quyền so với việc lãnh đạo. Mặc dù đã thừa nhận trong nhiều văn kiện của Đảng rằng “nhiều cấp ủy Đảng can thiệp vào công việc của chính quyền” hoặc “không ít cấp ủy Đảng giảm bớt vai trò lãnh đạo chính quyền”, nhưng rất khó xác định chính xác những cấp ủy nào đã “can thiệp” hoặc “giảm bớt”. Vì vậy, trước hết, cần làm rõ ý nghĩa của hai khái niệm “Đảng lãnh đạo” và “Đảng cầm quyền” để có cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu các vấn đề liên quan đến Đảng cầm quyền. Hiện tại, hai khái niệm này vẫn đang gây tranh cãi và có nhiều ý kiến khác nhau.

Đảng lãnh đạo và Đảng cầm quyền là hai khái niệm tương đồng, có ý nghĩa tương tự, trong tình huống Đảng có quyền lực có thể sử dụng cho nhau.

Loại ý kiến này dựa trên cơ sở: các khái niệm “Đảng lãnh đạo” và “Đảng cầm quyền” đều nói về chủ thể là Đảng, đối tượng lãnh đạo là toàn xã hội. Khi giành được quyền lực, đối tượng lãnh đạo của Đảng vẫn là xã hội, nhưng quan trọng và chủ yếu là Nhà nước. Sự lãnh đạo của Đảng chủ yếu thông qua quyền lực chính trị, nên vẫn gọi là “Đảng lãnh đạo”, không nhất thiết phải chuyển gọi là “Đảng cầm quyền”, nếu có sử dụng khái niệm “Đảng cầm quyền” thì cũng không thể bỏ được khái niệm “Đảng lãnh đạo”. Sử dụng “Đảng cầm quyền” chỉ là để xác định rõ vai trò, trách nhiệm của Đảng trong thời kỳ này đối với nhân dân, đất nước, dân tộc. Theo đó, không nên đặt ra vấn đề nội dung cầm quyền và phương thức cầm quyền như thế nào.

Tuy nhiên, có điều này cần nhận thức rằng “Đảng cầm quyền” và “Đảng lãnh đạo” vẫn có một số khác biệt nhỏ: thứ nhất, khái niệm “Đảng lãnh đạo” áp dụng cho cả thời kỳ Đảng lãnh đạo nhân dân đấu tranh để giành quyền lực và thời kỳ nhân dân đã giành được quyền lực, Đảng lãnh đạo nhân dân xây dựng chế độ chính trị xã hội chủ nghĩa và bảo vệ Tổ quốc, trong khi khái niệm “Đảng cầm quyền” chỉ ám chỉ hoạt động lãnh đạo của Đảng trong thời gian đã có quyền lực; thứ hai, khái niệm “Đảng cầm quyền” nhấn mạnh, trong hoạt động lãnh đạo chung với các tổ chức của hệ thống chính trị và các tổ chức xã hội khác, hoạt động lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước là trọng tâm. Theo quan điểm này, khái niệm “Đảng cầm quyền” nhấn mạnh đặc điểm và trọng tâm lãnh đạo của Đảng khi đã có quyền lực.

Theo quan điểm đó, nhóm tác giả đề xuất sử dụng cụm từ “Đảng cầm quyền lãnh đạo Nhà nước và xã hội” để diễn đạt đầy đủ vai trò lãnh đạo của Đảng khi có chính quyền. Vì vậy, không cần và không nên phân biệt giữa phương thức cầm quyền và phương thức lãnh đạo.

Ý kiến thứ hai cho rằng có sự khác biệt giữa Đảng lãnh đạo và Đảng cầm quyền và không thể sử dụng từ “Đảng cầm quyền” thay thế cho “Đảng lãnh đạo”.

Tác giả lập luận rằng “Đảng cầm quyền” chỉ là một cụm từ, trong đó “Đảng” là danh từ và “cầm quyền” là tính từ giải thích cho danh từ “Đảng”. Trong Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, cụm từ “Đảng cầm quyền” chỉ để khẳng định vị thế của Đảng. Trong khi đó, khái niệm “Đảng lãnh đạo” khác. “Đảng lãnh đạo” là một câu đầy đủ, trong đó “Đảng” là danh từ (chủ ngữ) và “lãnh đạo” là động từ (vị ngữ) và đương nhiên, đối tượng lãnh đạo là xã hội nói chung. Khái niệm “Đảng lãnh đạo” không chỉ giới hạn ở việc Đảng chỉ lãnh đạo Nhà nước, mà Đảng lãnh đạo đối với tất cả các tổ chức khác trong hệ thống chính trị, các tổ chức xã hội và toàn xã hội. Đảng là tổ chức lãnh đạo chứ không phải là cơ quan quản lý; Đảng không có quyền lực nhà nước; Đảng không làm thay công việc quản lý của cơ quan nhà nước; Đảng chỉ thực hiện việc quản lý tổ chức đảng và đảng viên trong nội bộ Đảng theo Điều lệ Đảng và các quy định của Đảng. Vì thế, không nên và không thể sử dụng khái niệm “Đảng cầm quyền” thay thế cho “Đảng lãnh đạo”, cũng như không thể lấy phương thức cầm quyền thay cho phương thức lãnh đạo.

Có một quan điểm khác cho rằng, “Đảng lãnh đạo” và “Đảng cầm quyền” là hai khái niệm không giống nhau, trong đó “khái niệm đảng cầm quyền rộng hơn đảng lãnh đạo”.

Tác giả bài viết lập luận rằng, mọi đảng chính trị đều có vai trò lãnh đạo xã hội, dù là rộng hay hẹp, nhiều hay ít, duy nhất hay chỉ tham gia, để thực hiện sứ mệnh của mình. Đối với Đảng ta, việc lãnh đạo xã hội vẫn tồn tại cả khi chưa giành chính quyền và khi đã giành được chính quyền. Tuy nhiên, khi Đảng lãnh đạo nhân dân giành được chính quyền, Đảng có vị thế của Đảng cầm quyền, Đảng lãnh đạo toàn diện, trong đó chính quyền chỉ là một đối tượng lãnh đạo của Đảng (tất nhiên là quan trọng nhất), chứ không phải đối tượng duy nhất. Vì vậy, khi đã có chính quyền, ta chỉ cần sử dụng thuật ngữ “Đảng cầm quyền”, vì chủ thể vẫn là Đảng, đối tượng lãnh đạo là xã hội (bao gồm cả nhà nước), nên cần tập trung làm rõ phương thức cầm quyền của Đảng, chứ không phải tách biệt hoàn toàn phương thức lãnh đạo của Đảng và phương thức cầm quyền của Đảng.

Ý kiến thứ tư cho rằng “Đảng lãnh đạo” và “Đảng cầm quyền” là hai khái niệm khác nhau, và ý nghĩa của “Đảng lãnh đạo” lớn hơn và sâu sắc hơn “Đảng cầm quyền”(4).

Các tác giả này đưa ra lập luận rằng khái niệm “Đảng cầm quyền” có phạm vi hẹp hơn khái niệm “Đảng lãnh đạo”. Đảng chỉ tập trung vào chính quyền và quan hệ giữa Đảng với chính quyền. Trong khi đó, Đảng vẫn đảm nhận vai trò lãnh đạo, nhưng chủ yếu thông qua chính quyền để thực hiện mục tiêu lãnh đạo xã hội toàn diện. “Đảng ra đời để lãnh đạo các tầng lớp nhân dân trong cuộc đấu tranh giành quyền lực nhà nước. Khi Đảng có chính quyền, nó đồng thời lãnh đạo và cầm quyền. Đảng lãnh đạo cả Nhà nước và xã hội, nhưng chỉ cầm quyền thông qua Nhà nước. Đối tượng lãnh đạo của Đảng đa dạng và phong phú hơn cầm quyền”(5). Khái niệm “Đảng lãnh đạo” có phạm vi sử dụng rộng hơn. Nó không chỉ nhấn mạnh vai trò của Đảng là lực lượng lãnh đạo, mà còn nêu rõ hoạt động của Đảng là lãnh đạo. Nó phân định rõ ràng rằng Đảng là tổ chức lãnh đạo, không phải cơ quan quản lý. Khái niệm “Đảng lãnh đạo” phản ánh hoạt động cơ bản của Đảng trong cả thời kỳ trước khi có chính quyền và thời kỳ Đảng cầm quyền. Trong hoàn cảnh Đảng cầm quyền, hoạt động lãnh đạo của Đảng không chỉ giới hạn ở việc lãnh đạo Nhà nước, mà còn lãnh đạo tất cả các tổ chức khác trong hệ thống chính trị, các tổ chức xã hội và cả toàn xã hội; Đảng không chỉ lãnh đạo chính trị, mà còn lãnh đạo cả tư tưởng, tổ chức và cán bộ theo đường lối chính trị của Đảng.

Ý kiến thứ năm cho rằng: trong sự khác biệt giữa “Đảng lãnh đạo” và khái niệm “Đảng cầm quyền”, “Đảng cầm quyền” được liên kết với quyền lực nhà nước, trong khi “Đảng lãnh đạo” không có liên quan đến quyền lực.

Ý kiến này thừa nhận rằng “Đảng cầm quyền” có một số liên quan đến “Đảng lãnh đạo”, nhưng cũng có một số khác biệt. “Đảng lãnh đạo” chỉ sự tác động và ảnh hưởng của Đảng bằng cách xác định Cương lĩnh, đường lối và mục tiêu chính trị đúng đắn, đồng thời đáp ứng lợi ích và nguyện vọng cơ bản của đông đảo quần chúng nhân dân. Các tổ chức đảng và đảng viên trở thành lực lượng tiên phong vận động và lãnh đạo quần chúng nhân dân trong việc thực hiện. “Đảng lãnh đạo” không dựa trên quyền lực để ép buộc quần chúng nhân dân, mà là vận động để nhân dân ủng hộ và đi theo Đảng. Sự lãnh đạo của Đảng đối với quần chúng nhân dân là sự vận động thuyết phục để nhân dân đi theo, ủng hộ và thực hiện Cương lĩnh, đường lối và nghị quyết của Đảng. “Đảng lãnh đạo” được hiểu như sự tôn trọng của quần chúng nhân dân đối với Đảng và công nhận Đảng là lực lượng lãnh đạo của mình. Vì vậy, Đảng cần có khả năng tổ chức và tập hợp quần chúng bằng những hình thức phù hợp để tạo ra sức mạnh thực hiện đường lối của Đảng. Khái niệm “Đảng cầm quyền” được hiểu là “đảng nắm chính quyền” thông qua các tổ chức đảng và đại diện của Đảng trực tiếp thực hiện công việc quản lý trong cơ quan nhà nước. Khi Đảng cầm quyền đúng đắn và sáng suốt (có đường lối, chủ trương và chính sách đúng đắn, được đa số nhân dân tin tưởng; giữ vai trò tiên phong và đại diện cho ý chí, nguyện vọng và lợi ích của đa số nhân dân), và phù hợp với Hiến pháp và pháp luật, Đảng vẫn giữ vai trò lãnh đạo trong xã hội.

Cũng có ý kiến cho rằng, “cầm quyền là nắm giữ chính quyền nhà nước để lãnh đạo và quản lý toàn bộ đất nước”. Do đó, “Đảng cầm quyền là đảng đại diện cho một giai cấp đang nắm giữ chính quyền nhà nước để điều hành và quản lý đất nước, với mục đích chính là phục vụ lợi ích của giai cấp đó, sau đó là lợi ích của toàn xã hội”(7).

Có những điểm tương đồng và khác biệt giữa các loại ý kiến trên. Tuy nhiên, tất cả đều nhấn mạnh rằng lãnh đạo đảng là một khái niệm quan trọng, với chức năng và sứ mệnh xuyên suốt, là lý do tồn tại của đảng dù có hay không có chính quyền. Vấn đề cơ bản nhất của lãnh đạo đảng là lãnh đạo chính trị, bao gồm các công việc mà một đảng chính trị phải thực hiện để đạt được mục tiêu của mình. Mỗi đảng chính trị đều có cách thể hiện vai trò lãnh đạo xã hội riêng, phù hợp với điều kiện và khả năng thực tế của đảng trong từng quốc gia. Do đó, khái niệm “đảng lãnh đạo” không bị mất đi khi đảng cầm quyền. Nói cách khác, việc đảng cầm quyền không có nghĩa là đảng không thực hiện vai trò lãnh đạo.

Tuy nhiên, các khái niệm “Ban lãnh đạo Đảng”, “Chính quyền Đảng” không hoàn toàn tương đồng.

Việc Đảng xây dựng và ban hành Cương lĩnh, đường lối, chủ trương, tuyên truyền, vận động nhân dân tin theo và tổ chức thực hiện nhằm thực hiện thắng lợi các mục tiêu đã đề ra được gọi là “đảng lãnh đạo”.

Sự tác động và ảnh hưởng của Đảng đối với quần chúng nhân dân được thể hiện qua các tổ chức đảng và đảng viên. Đảng cần lãnh đạo quần chúng nhân dân bằng cách xác định mục tiêu đúng đắn, đáp ứng lợi ích và nguyện vọng cơ bản của đông đảo quần chúng nhân dân. Đồng thời, Đảng cần có uy tín cao để thuyết phục và vận động quần chúng nhân dân ủng hộ, theo đuổi các chính sách của Đảng.

Dưới chính quyền, Đảng lãnh đạo không dựa vào quyền lực hiến định để tác động đến quần chúng. Đảng xây dựng uy tín của mình dựa trên “đạo đức và văn minh” để thuyết phục quần chúng ủng hộ và thực hiện Cương lĩnh, đường lối, chủ trương của Đảng. Ngay cả khi cầm quyền, Đảng vẫn phải lãnh đạo xã hội bằng cách ảnh hưởng tích cực: duy trì đúng đường lối, có cán bộ đảng viên trong sạch, vững mạnh và giữ được uy tín trước nhân dân. Chỉ khi nhân dân tin tưởng và trao quyền, Đảng mới có thể nắm giữ các vị trí quan trọng trong cơ quan nhà nước thông qua bầu cử dân chủ thực sự.

Khi Đảng là đội ngũ độc quyền điều hành xã hội, cần phải thể hiện quyền lực của mình bằng sức mạnh nội bộ. Vấn đề lãnh đạo vẫn là yếu tố quan trọng của Đảng, là chức năng và vai trò liên tục của Đảng. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh: “Chỉ khi chúng ta đấu tranh và làm việc hàng ngày, khi mọi người chấp nhận chính sách đúng đắn và khả năng lãnh đạo của Đảng, thì Đảng mới có thể giữ vững vị trí lãnh đạo” (8).

Đảng cầm quyền là Đảng đã đạt được quyền lãnh đạo và quản lý đất nước. Đảng sẽ thực hiện các mục tiêu đã đề ra bằng cách điều hành và thực hiện chính sách, chủ trương và đường lối của mình.

Đảng cầm quyền không chỉ thực hiện chức năng lãnh đạo thông qua chính quyền mà còn thông qua nhiều cách khác. Điều này cho phép hiểu khái niệm Đảng cầm quyền theo nghĩa rộng, khi Đảng đảm nhận vai trò lãnh đạo toàn bộ hệ thống chính trị khi có chính quyền. Phương thức cầm quyền của Đảng cũng không chỉ giới hạn trong việc điều hành chính quyền nhà nước.

Hiện tại, Hiến pháp và các văn kiện đảng đã định rõ vai trò lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước và xã hội. Cách thức lãnh đạo của Đảng cũng được xác định chi tiết trong Điều lệ Đảng và các văn kiện khác. Tuy nhiên, để khắc phục tình trạng không hoàn thiện trong quan hệ giữa Đảng và chính quyền ở các cấp, cần nghiên cứu cách thức sử dụng quyền lực của Đảng một cách hẹp hơn, tức là Đảng sử dụng quyền lực được công nhận trong Hiến pháp để tác động lên Nhà nước và điều khiển xã hội thông qua quyền lực nhà nước, nhằm thực hiện mục tiêu chính trị của mình.

Từ khi ra đời, Đảng đã tổ chức lãnh đạo các tầng lớp công nhân, lao động và dân tộc Việt Nam trong cuộc đấu tranh cách mạng nhằm giải phóng dân tộc, lật đổ chế độ thực dân phong kiến và trao quyền cho nhân dân. Sau khi đạt được quyền lực, Đảng sử dụng chính quyền và lãnh đạo để xây dựng một xã hội mới – xã hội XHCN.

Mục đích cầm quyền – lãnh đạo Nhà nước của Đảng là để thực hiện mục tiêu, lý tưởng, đường lối của Đảng, đem lại sự phát triển và hạnh phúc cho nhân dân. Mục đích cầm quyền của Đảng là để thể chế và hiện thực hóa quyền lực của Đảng; quyền lực nhà nước – quyền lực công – được thực hiện thông qua bộ máy nhà nước và bộ máy chính quyền. Chỉ thông qua việc nắm vững và sử dụng bộ máy chính quyền, Đảng mới có thể thực hiện quyền lực và đạt được mục tiêu, lý tưởng của mình, hoàn thành vai trò, sứ mệnh lịch sử.

(1), (2), (4) Đảng chính quyền và Đảng lãnh đạo, Tạp chí Lý luận chính trị, số 12-2015.