Có nhiều lý thuyết về nguồn gốc của cặp từ này, nhưng lý giải phổ biến nhất cho rằng nó bắt nguồn từ câu thành ngữ Trung Hoa “Chimùng Hang”, gọi tắt là Chim Chuột.

Trong tiếng Việt, “chim chuột” là một động từ được sử dụng để miêu tả hành động của trai gái khi họ ve vãn nhau – “thực hiện hành động chim chuột”; “Nếu chỉ lo chim chuột thì không thể làm được gì cả”.

“Chim chuột” là thuật ngữ được dịch từ câu thành ngữ Trung Quốc “Điểu Thử Đồng Huyệt” – 鳥鼠同穴(= Chim Chuột Cùng Hang), thường được gọi tắt là Điểu Thử (= Chim Chuột).

Có tối thiểu 2 lý giải về nguồn gốc câu “Điều thử tương tự”:.

Chỉ sự “kết hợp” giữa chim và chuột trên cao nguyên Thanh Tạng.

Ở độ cao 4.500 mét so với mực nước biển trên cao nguyên Thanh Tạng, do thời tiết khắc nghiệt (nhiệt độ trung bình hàng năm nơi này chỉ 1.5° C, tháng nóng nhất chỉ có 10.5° C, đêm thường có băng giá), hầu như không có loài thực vật nào tồn tại ngoại trừ đồng cỏ. Chim sống trong hang vì không có cây để làm tổ. Chúng tìm kiếm thức ăn bên ngoài ban ngày và trú ẩn trong hang vào ban đêm. Những hang này được hình thành bởi các con chuột và, tất nhiên, có sự tồn tại của chúng trong hang.

Môi trường khắc nghiệt tạo nên hiện tượng độc đáo: chim và chuột sống “cộng sinh” trong một cái hang, chim sử dụng hang để làm tổ, sinh sản và ấp trứng, trong khi đó, chuột nhờ có chim cảnh báo, vì thị lực của chuột kém vào ban ngày, nên có thể trốn thoát khỏi sự tấn công của đại bàng bằng cách đến hang động kịp thời.

Tên một dãy núi ở Trung Quốc.

Điểu Thử là tên của một ngọn núi trong dãy Tần Lĩnh (秦嶺)(2), nằm ở phía Tây huyện Vị Nguyên tỉnh Cam Túc, Trung Quốc. Ngọn núi này được đặt tên như vậy do dân chúng địa phương đã chứng kiến hiện tượng chim chuột sinh sống trong cùng một hang.

Giống chim đó được gọi là “đồ” hoặc “mộc nhi chu”, còn giống chuột đó được gọi là “đột” hoặc “ngột nhi thử”. Sách Cam Túc ghi chép: “Ở đất Lương Châu, có con ngột nhi thử, giống như con chuột, cùng con chim tên là mộc nhi chu, giống như con sẻ, thường sống chung trong một hang. Đó chính là con đồ (chuột) đột, nhưng chỉ là tên xưa và tên nay khác nhau thôi”. Vì vậy, con mộc nhi chu, hay con chim đồ, chỉ sống nhờ ở hang của con ngột nhi thử, hay con chuột đột. Giữa chúng không thể có quan hệ tình cảm hoặc tính dục được.

Tuy nhiên, Khổng An Quốc, con trai của Khổng Tử, trong khi giải thích Kinh thư, đã giải thích bốn từ Điểu Thử Đồng Huyệt như sau: “Chim và chuột cùng sống chung trong hang trống và mái, nằm ở núi này, vì thế được gọi là Núi Chim Chuột.

Từ lâu, có nhiều người đã phản đối cách giải thích này của họ Khổng, như Đỗ Ngạn Đạt và Trương Án, khẳng định rằng đó không phải là chuyện giữa chim và chuột là đực cái hoặc trống mái. Tuy nhiên, nhà nho Việt Nam lại tin tưởng vào chú giải của Khổng An Quốc, bởi vì Khổng Tử là Đức Thánh, nên Khổng An Quốc, người con trai của ông cũng phải có quyền uy. Bậc quyền uy này đã truyền đạt rằng “điểu thử đồng huyệt” là chuyện giữa chim và chuột là đực cái hoặc trống mái, vì vậy việc nhà nho Việt Nam dịch hai từ “điểu thử” thành “chim chuột” để chỉ chuyện tán tỉnh, ve vãn giữa nam và nữ cũng là điều rất tự nhiên.

Tuy nhiên, một nghiên cứu dân tộc học lại đưa ra một phương pháp giải thích khác.

Núi Chim Chuột ở Cam Túc thực sự tồn tại và được đặt tên dựa trên câu chuyện tình yêu giữa hai thị tộc mang tên Chim và Chuột. Họ gặp gỡ và yêu nhau trong một hang động trên núi này. Đến cuối thế kỷ 20, cư dân vùng núi vẫn tổ chức các buổi hội lễ, trong đó trai gái hát và đáp lại nhau để tìm hiểu tình duyên.

Vào thời điểm đó, ở vùng núi Tây Bắc Việt Nam, vẫn tồn tại những lễ hội của người Thái, Mông, trong đó có tục trai gái hát đối đáp giao duyên và thể hiện tình yêu trong hang núi.

Trong quá khứ, nhiều dân tộc đã có truyền thống làm một nghi lễ vào đầu xuân để đảm bảo sự hòa hợp giữa nam và nữ trong hang động, nhằm thúc đẩy sự cân bằng âm – dương của vũ trụ và khám phá nguồn gốc của sự sống. Hang động được coi là một vũ trụ nhỏ, nơi mà đất liên kết với trời, và là nơi mà đôi vợ chồng đầu tiên của loài người được tái tạo sau cơn lụt. Một dấu hiệu của nghi lễ này là việc tắt đèn ở một số làng ở Việt Bắc Bộ trước năm 1945.

Tại làng La Khê, trong hội xuân hàng năm, vào hôm cuối hội có lễ rước Thành hoàng làng từ miếu về đình. Trong lễ tế thần ở đình, tất cả mọi người trong làng, từ già đến trẻ, từ gái đến trai, đều tham gia. Khi lễ tế đêm sắp kết thúc, đèn nến trong đình bỗng tắt, trống chiêng vang lên, tạo ra nhịp điệu cho trai gái đứng gần nhau ôm ấp, vuốt ve, thậm chí có những hành động ân ái. Sau khoảng một tiếng, trống chiêng im lặng, đèn nến lại sáng, mọi người vui vẻ ra về.

Dân làng tin rằng mỗi năm có nghi lễ diễn ra, toàn bộ làng sẽ được thịnh vượng và an khang. Nếu có cô gái mang bầu trong thời gian này, làng sẽ không trách móc mà thậm chí giảm nửa số tiền cưới để chúc phúc cho cô. Điều này được coi là một điều may mắn và lành mạnh từ trời cao, và dân làng tin rằng sẽ mang lại tài lộc cho toàn bộ cộng đồng.

Chính nhờ vào nghi lễ đó mà xứ Đoài có câu ca dao:

Bơi Đăm, đón Giá, hội Thầy.

Vui thì vui thôi không có gì phải lo lắng.

Chú thích.

(1) Được gọi là “mái nhà của thế giới”, cao nguyên Thanh Tạng (tên gọi ngắn gọn trong tiếng Trung Quốc của cao nguyên Thanh Hải-Tây Tạng) hay còn gọi là cao nguyên Tây Tạng, là một vùng đất rộng lớn và có độ cao cao nhất ở Trung Á và trên toàn thế giới. Với độ cao trung bình trên 4.500 mét so với mực nước biển, nó bao gồm phần lớn khu vực tự trị Tây Tạng và tỉnh Thanh Hải của Trung Quốc, cũng như Ladakh tại Kashmir, Ấn Độ. Cao nguyên Thanh Tạng chiếm một khu vực rộng và dài khoảng từ 1.000 đến 2.500 km.

Tại nam bộ tỉnh Thiểm Tây, Trung Quốc, Tần Lĩnh (秦嶺) là một dãy núi chạy theo hướng đông-tây. Cùng với Hoài Hà, dãy núi này tạo thành ranh giới tự nhiên giữa Bắc và Nam Trung Quốc. Tại Tần Lĩnh, có sự sinh sống đa dạng của rất nhiều loài thực vật và động vật hoang dã. Đáng chú ý, một số loài này chỉ có thể tìm thấy tại Tần Lĩnh và không xuất hiện ở bất kỳ nơi nào khác trên trái đất.